Śląsk Cieszyński w okresie 1653-1848

          W dniu 19 maja 1653 roku zmarła Elżbieta Lukrecja, ostatnia księżna cieszyńska z rodu Piastów i ostatnia przedstawicielka lokalnej linii dawnej suwerennej polskiej dynastii. Zgodnie z czeskim prawem lennym księstwo Cieszyńskie przypadło królowi czeskiemu, cesarzowi Ferdynandowi III Habsburgowi, który nadał je swemu synowi, królowi rzymskiemu Ferdynandowi IV. Księstwo cieszyńskie pozostało księstwem lennym, jednym z kilku na Śląsku, tylko do 1654 roku, kiedy niespodziewanie Ferdynand IV zmarł. Rządy wróciły bezpośrednio w ręce cesarza Ferdynanda III, księstwo cieszyńskie stało się więc dziedzicznym terytorium Korony Czeskiej.

          Po wymarciu pozostałych piastowskich dynastów (wraz ze śmiercią księcia brzesko-legnickiego Jerzego Wilhelma w 1675 roku) zakończyła się na Śląsku epoka Piastów. Ułatwiało to Habsburgom umacnianie swojej władzy absolutnej. Była to zresztą zmiana pozorna, już po śmierci ostatniego męskiego przedstawiciela cieszyńskich Piastów, Fryderyka Wilhelma, w 1625 roku księstwo cieszyńskie zostało uznane za własność Korony Czeskiej. Ferdynand II w drodze wyjątku zezwolił dożywotnio rządzić nim siostrze Fryderyka Wilhelma – Elżbiecie Lukrecji, ograniczając jednak jej prerogatywy na wielu polach, m.in. w kwestiach religijnych. Mieszkańcy księstwa cieszyńskiego od dawna przygotowywali się do objęcia władzy przez Habsburgów. Szlachta już w 1639 roku złożyła hołd cesarzowi, podobnie uczynili mieszkańcy stolicy księstwa – Cieszyna i innych miast, którzy postarali się też o zatwierdzenie swoich przywilejów. W bezpośredniej zależności lennej od cesarza jako króla Czech już wcześniej pozostawali panowie państw stanowych niższego rzędu (tzw. status minores).

          Jak kiedyś napisał Gottlieb Biermann, w ten sposób ustał bezpośredni związek stanów i miast księstwa cieszyńskiego z ich władcą, zaś starosta ziemski, najwyższy miejscowy urzędnik, stał się tylko instancją pośredniczącą, przekazującą jedynie polecenia Urzędu Zwierzchniego we Wrocławiu. Faktyczne zmiany w okresie od połowy XVII do połowy XIX wieku dotyczyły raczej rzeczywistych relacji i układu sił niż sfery prawnej. Przejęcie władzy przez Habsburgów oznaczało m.in. ściślejszy związek Śląska Cieszyńskiego z polityką największej dynastii europejskiej, która nigdy nie ukrywała swoich imperialnych ambicji i skłonności do absolutyzmu. Wiązało się to z dalszą marginalizacją roli regionu, i tak znikomej za ostatnich Piastów. Dopiero w drugiej połowie XVIII wieku zmieniło się geopolityczne położenie Śląska Cieszyńskiego, który zaczął odgrywać dla Wiednia strategiczną rolę jako region, poprzez który centralne ziemie monarchii Habsburskiej komunikować się mogły z Rzeczpospolitą, a później z przyłączoną do Austrii Galicją.

        Generalna zmiana w położeniu całego Śląska, również Cieszyńskiego, dokonała się jednak wcześniej, w połowie XVIII wieku, kiedy po przegranej wojnie Austria musiała się zrzec na rzecz Prus większości tej doskonale rozwiniętej prowincji Królestwa Czeskiego, z wyjątkiem południowych części księstwa karniowskiego i nyskiego, większości opawskiego oraz całego dawnego księstwa cieszyńskiego. Także dominium Niemiecka Lutynia oraz południowe skrawki bogumińskiego status minores, dotąd wchodzące w skład księstw opawskiego i opolsko-raciborskiego, pozostały przy Habsburgach i decyzjami cesarzowej podporządkowano je cesarskiemu urzędnikowi, tzw. cieszyńskiemu starszemu krajowemu.

          W ten sposób (formalnie od 1744 roku) ukształtowały się ostateczne granice regionu historycznego, zwanego później Śląskiem Cieszyńskim. Nie uległy one zmianie aż do roku 1920 i do tych terenów odnosi się żywe do dzisiaj, a przecież nieoficjalne pojęcie „Śląsk Cieszyński”. Jego zachodnią granicę stanowi rzeka Ostrawica od swych źródeł aż do połączenia z Odrą na zachód od Gruszowa, następnie Odra do miejsca połączenia z Olzą na terenie Bogumina. Granica północna na swoim zachodnim odcinku biegnie wzdłuż Olzy do wlotu potoku Piotrówka i wzdłuż północnych granic gmin Piersna, Marklowice, Zebrzydowice, Pruchna, Zbytków i Strumień, a następnie wzdłuż Wisły do wlotu rzeki Białej. Biała stanowi wschodnią granicę Śląska Cieszyńskiego do swoich źródeł na zboczu góry Klimczok. Później granica biegnie wzdłuż grzbietów Beskidu (włącznie z Baranią Górą) do zboczy góry Kikula na południe od Koniakowa, a stąd grzbietami Beskidów na zachód, do źródeł Ostrawicy. Z tego względu pojęcia „księstwo cieszyńskie” i „Śląsk Cieszyński” nie mogą być synonimami5. Śląsk Cieszyński jest regionem szerszym, na który składały się ziemie księstwa cieszyńskiego oraz innych państw stanowych, w tym istniejącego od połowy XVIII wieku księstwa bielskiego.