Śląsk Cieszyński - położenie

        Śląsk Cieszyński jest najbardziej na południe wysuniętym fragmentem tzw. rdzenia Śląska, krainy historycznej położonej w dorzeczu górnej i środkowej Odry. Zasięg terytorialny Śląska Cieszyńskiego odpowiada obszarowi dawnego księstwa cieszyńskiego, którego zarys granic znajdziemy w wielu publikacjach o różnorodnym charakterze, m.in. w przewodnikach turystycznych, zarówno tych dawnych, z początku XX wieku (np. Macoszek 1901), jak i wydawanych współcześnie (np. Kowalski 2004).
        Śląsk Cieszyński w 1920 roku został podzielony na część polską i czeską (wówczas – czechosłowacką). Ogółem powierzchnia Śląska Cieszyńskiego wynosi 2 283 km2, z czego część zachodnia (czeska, leżąca na lewym brzegu rzeki Olzy) zajmuje 1 274 km2, czyli około 55,8%, natomiast część wschodnia (polska) zajmuje powierzchnię 1 009 km2, czyli około 44,2% (Sosna 2001). Granice omawianego terenu orientacyjnie mieszczą się pomiędzy 49°28´ a 49°57´ szerokości geograficznej północnej oraz pomiędzy 18°17´ a 19°03´ długości geograficznej wschodniej.

Część polska

         Polska część Śląska Cieszyńskiego położona jest pomiędzy dolinami rzek: Olzy na zachodzie, Białej na wschodzie oraz Wisły z Jeziorem Goczałkowickim na północy. Granica południowa biegnie grzbietami wzniesień oddzielających dolinę potoku Krężelka od doliny potoku Skalitanka (Skalinka) po stronie słowackiej, na odcinku od Sołowego Wierchu (848 m n.p.m.) do tzw. Trójstyku, czyli w miejsca styku granic Polski, Czech i Słowacji w Jaworzynce Trzycatku. Obszar wyznaczony powyższymi granicami jest położony pomiędzy 49°31´ a 49°56´ szerokości geograficznej północnej oraz 18°34´ i 19°03´ długości geograficznej wschodniej (Mróz 2001).
Pod względem administracyjnym polska część Śląska Cieszyńskiego stanowi południowo-zachodni fragment województwa śląskiego, obejmując w całości powiat ziemski cieszyński oraz zachodnie części powiatów: ziemskiego bielskiego i grodzkiego bielskiego (po rzekę Białą). Kształt omawianego obszaru jest nieregularny, zbliżony do trójkąta ze ściętym wierzchołkiem skierowanym na południe. Rozciągłość południkowa tego obszaru wynosi około 48 km, podczas gdy rozciągłość równoleżnikowa – około 37 km.

Podział administracyjny

        W obręb polskiej części Śląska Cieszyńskiego wchodzi następujących 17 gmin: Bielsko-Biała (część zachodnia, po rzekę Białą), Brenna, Chybie, Cieszyn, Czechowice-Dziedzice, Dębowiec, Goleszów, Hażlach, Istebna, Jasienica, Jaworze, Skoczów, Strumień, Ustroń, Wilkowice (część zachodnia), Wisła i Zebrzydowice. Spośród nich 4 to gminy miejskie (Bielsko-Biała, Cieszyn, Ustroń, Wisła), 3 gminy mają status miejsko-wiejski (Czechowice-Dziedzice, Skoczów, Strumień), a 9 pozostałych gmin to gminy wiejskie. Bielsko-Biała ma status miasta na prawach powiatu (powiat grodzki), natomiast Cieszyn jest siedzibą władz powiatu cieszyńskiego, w skład którego wchodzą następujące gminy: Brenna, Chybie, Cieszyn, Dębowiec, Goleszów, Hażlach, Istebna, Skoczów, Strumień, Ustroń, Wisła i Zebrzydowice.

Gęstość zaludnienia

        Opisany powyżej obszar – zajmujący powierzchnię nieco ponad 730 km2 – zamieszkuje około 430 440 osób, przy czym jest to suma wszystkich mieszkańców powiatu cieszyńskiego (171 230 mieszkańców), mieszkańców Bielska-Białej (175 690) oraz pozostałych gmin (Czechowice-Dziedzice, Jasienica, Jaworze, Wilkowice, które łącznie zamieszkuje 83 520 osób). Gęstość zaludnienia Śląska Cieszyńskiego wynosi blisko 590 osób na 1 km2 i jest zróżnicowana – zdecydowanie większa na obszarze pogórza i w kotlinach, mniejsza na terenach górskich. Dla porównania gęstość zaludnienia Bielska-Białej (całego miasta) wynosi 1 411 osób/km2, powiatu cieszyńskiego 234 osoby/km2, województwa śląskiego – 382 osoby/km2, a Polski – 122 mieszkańców na 1 km2.

Część czeska

        Granice czeskiej części Śląska Cieszyńskiego wyznaczają rzeki: Olza od strony wschodniej i północnej oraz Ostrawica i Odra od strony zachodniej. Granica południowa tego obszaru prowadzona jest zazwyczaj grzbietem pasma Małego Połomu (Malý Polom, 1061 m n.p.m.) i Wielkiego Połomu (Velký Polom, 1067 m n.p.m.), pokrywając się z granicą państwową Czech i Słowacji, a następnie korytem Czarnej Ostrawicy (Černá Ostravice).

Podział administracyjny

        Pod względem administracyjnym obszar czeskiej części Śląska Cieszyńskiego wchodzi w obręb województwa morawsko-śląskiego (Moravskoslezský kraj) i obejmuje trzy dawne powiaty: w całości powiat Karwina (okres Karviná), wschodnią (po rzekę Ostrawicę) część powiatu Frydek-Mistek (okres Frýdek-Místek) oraz wschodni fragment powiatu miejskiego Ostrawa (okres Ostrava).
W skład powiatu Karwina wchodzi 17 miejscowości: Olbrachcice (Albrechtice), Bogumin (Bohumín), Czeski Cieszyn (Český Těšín), Dziećmorowice (Dětmarovice), Lutynia Dolna (Dolní Lutyně), Dąbrowa (Doubrava), Hawierzów (Havířov), Sucha Górna (Horní Suchá), Horní Bludovice, Kocobędz (Chotěbuz), Karwina (Karviná), Orłowa (Orlová), Piotrowice koło Karwiny (Petrovice u Karviné), Pietwałd (Petřvald), Rychwałd (Rychvald), Stonawa (Stonava), Cierlicko (Těrlicko), z których 7 (Bogumin, Czeski Cieszyn, Hawierzów, Karwina, Orłowa, Pietwałd, Rychwałd) ma status miasta.

Gęstość zaludnienia

         Powierzchnia tego obszaru wynosi ponad 356 km2, a zamieszkuje go ponad 276 660 mieszkańców, co daje gęstość zaludnienia wynoszącą około 777 osób/km2.
Dawny powiat Frydek-Mistek tworzą 72 miejscowości, z których 5 posiada status miasta: Brušperk (leży poza historycznymi granicami Śląska Cieszyńskiego), Frydek-Mistek (Frýdek-Místek), Frydland nad Ostrawicą (Frýdlant nad Ostravicí), Jabłonków (Jablunkov), Trzyniec (Třinec). Powierzchnia całego powiatu wynosi ponad 1 208 km2; obszar ten zamieszkuje ponad 209 320 osób, a gęstość zaludnienia wynosi około 173 mieszkańców na 1 km2.
Powiat Ostrawa tworzy zarówno samo miasto Ostrawa, przy czym w granicach Śląska Cieszyńskiego mieści się jego wschodnia, leżąca na prawym brzegu Ostrawicy część miasta – Śląska Ostrawa (Slezská Ostrava), Michałkowice (Michálkovice) i Radwanice z Bartowicami (Radvanice a Bartovice), a także trzy miejscowości: Szonów (Šenov), Racimów (Vratimov) oraz Więcłowice (Václavovice). Cały powiat ostrawski o powierzchni ponad 331 km2 zamieszkuje blisko 336 900 mieszkańców (1 017 osób/km2). Region ten (powiat karwiński i frydecki oraz Szonów, Racimów i Więcłowice, bez prawobrzeżnej Ostrawy) zamieszkuje ogółem 499 500 mieszkańców, co daje gęstość zaludnienia wynoszącą około 312 osób/km2, przy 1 455 osobach/km2 dla całej Ostrawy i 131 osób/km2 dla całego obszaru Republiki Czeskiej.

Zaolzie

         W zachodniej części Śląska Cieszyńskiego na wyróżnienie zasługuje obszar zwany Zaolziem, zajmujący powierzchnię około 802 km2 i będący terenem zamieszkałym w przeszłości głównie przez ludność polską, na którym współcześnie żyje znaczna liczba osób przyznających się do narodowości polskiej. Pozostałą część zachodniego fragmentu Śląska Cieszyńskiego uważa się za tereny etnicznie czeskie.
Cały obszar Śląska Cieszyńskiego, w jego historycznych granicach ma kształt zbliżony do trapezu, o rozpiętości południkowej wynoszącej 53 km i nieco dłuższej rozpiętości równoleżnikowej wynoszącej 56 km.