Kultura Śląska Cieszyńskiego

          Wielkość i wartość kultury i sztuki na Śląsku Cieszyńskim wykracza swą skalą ponad ten region, którego granice geograficzne ukształtowały się w średniowieczu w okresie kasztelańskim i pierwszych latach istnienia księstwa cieszyńskiego. Ta ostania nazwa funkcjonowała do roku 1918, przy czym w czasach wcześniejszych pojęcia księstwa i Śląska Cieszyńskiego nie zawsze były tożsame. To, na co dziś wskazuje duże nasycenie regionu obiektami historycznymi, ma swe źródło co najmniej w wiekach średnich i wcześniejszych, gdy w stołecznym Cieszynie powstała najpierw kasztelania, a następnie erygowane zostało księstwo, stanowiące późniejszy Śląsk Cieszyński.

          Kultura i sztuka na Śląsku Cieszyńskim z biegiem wieków rozwinęła się praktycznie we wszystkich swych dziedzinach,
począwszy od architektury, plastyki, muzyki i literatury, poprzez teatr, film aż po muzealnictwo i wspierające region w widocznym stopniu tutejsze organizacje kulturalne. Historyczną wagę ma fakt, że źródła znanej nam dziś części dziedzictwa pozwalają postawić tezę, że kultura i sztuka regionu kształtowała się zarówno na miejscu, jak i była tworzona poza nim, a następnie bywała w różny sposób importowana. Proces formowania się tutejszej kultury, a w szczególności sztuki, przebiegał jednak z narastającą tendencją do tworzenia jej w regionie.

          Szczególnie w wiekach średniowiecza sztuka w księstwie cieszyńskim powstawała więc jeszcze w oparciu o zewnętrzne ośrodki, zwłaszcza we Wrocławiu i Krakowie, a mniej więcej od czasu przejścia księstwa pod władzę królestwa czeskiego w 1327 roku – także w Pradze. Jednakże wcześniej, bo w czasach, gdy w Cieszynie funkcjonowała kasztelania, a więc przed rokiem 1290, w którym erygowano księstwo cieszyńskie, powstał na Górze Zamkowej w Cieszynie gród drewniany z kamienną, zachowaną do dziś romańską kaplicą p.w. św. Mikołaja i hipotetycznym pałacem kasztelańskim. Natomiast po 1290 r. ośrodek ten zamienił się w zalążek zamku książęcego, który do końca XIV wieku rozrósł się w klasyczne, gotyckie założenie zamkowe. Na przełomie XV i XVI wieku, gdy Cieszyn jako stolica księstwa stał się już dobrze prosperującym i zamożnym miastem, rozwinął się tu mecenat dworu książęcego, kościoła, a następnie miejscowych rodzin szlacheckich i przedstawicieli bogacącego się mieszczaństwa.
W czasach nowożytnych, dla których jako początek przyjmuje się dziś w regionie datę śmierci piastowskiego księcia cieszyńskiego – Kazimierza II w 1528 r., głównym ośrodkiem wpływów, również w zakresie kultury, stał się na kilka wieków Wiedeń. W tym okresie powstały już jednak na miejscu cechy skupiające przedstawicieli różnorodnych rzemiosł, w tym artystycznych, wielu zaś mieszkańców księstwa cieszyńskiego poczęło kształcić się we Wrocławiu, Krakowie, a także w Pradze i Wiedniu. Z tych względów oraz poprzez wzmocnienie kontaktów z Czechami, Małopolską, Dolnym Śląskiem, w tym przede wszystkim z Wrocławiem, na miejsce przybywali też coraz liczniej artyści z różnych krańców Polski i całej Europy, zajmujący się m.in. malarstwem oraz złotnictwem i innymi rodzajami rzemiosł artystycznych, przyczyniając się do widocznego rozwoju sztuki na terenie samego księstwa cieszyńskiego. Przyjęcie przez księcia cieszyńskiego Wacława III Adama w 1545 roku protestantyzmu, jako religii dominującej na terenie całego księstwa, a następnie powrót rodziny książęcej na łono kościoła katolickiego w 1609 roku za panowania księcia Adama Wacława, stały się natomiast jednym z ważniejszych czynników wpływających zwłaszcza na tematykę powstających wówczas na miejscu dzieł sztuki.

          Około połowy XVII wieku, pod koniec wojny trzydziestoletniej (1618–1648) i po śmierci ostatniej przedstawicielki rodu Piastów – księżnej Elżbiety Lukrecji w 1653 roku, kiedy na mocy praw lennych księstwo cieszyńskie przeszło pod władzę dynastii Habsburgów, rozpoczął się niestety regres ekonomiczny. Zarząd nad majątkami będącymi do tej pory własnością książąt cieszyńskich, przejęła wówczas Komora Cieszyńska, stanowiąca rodzaj państwowego urzędu gospodarczego, działającego z ramienia Habsburgów we Wiedniu. Po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej, w drugiej połowie XVII wieku i w pierwszej – wieku XVIII, nastąpiło też znaczne zubożenie i zmniejszenie się liczby ludności, dziesiątkowanej nadto przez zarazy. Zubożałe ekonomicznie księstwo cieszyńskie praktycznie utraciło wówczas swoje dotychczasowe znaczenie. Natomiast w wyniku wojen śląskich pomiędzy Prusami i Austrią w połowie XVIII wieku większość terytorium Śląska zagarnął król pruski Fryderyk II, a Habsburgowie zatrzymali tylko niewielką część dawnych posiadłości, zwanych również odtąd Śląskiem Austriackim, w tym tereny księstwa cieszyńskiego. W drugiej połowie XVIII wieku bliskość granicy z Prusami spowodowała jednak ponowny wzrost znaczenia, peryferyjnego dla Austrii, regionu cieszyńskiego. Na poprawę sytuacji istotny wpływ miało ponadto, być może z tym związane, przekazanie w 1766 roku przez cesarzową Marię Teresę księstwa cieszyńskiego w wianie jej córce Marii Krystynie na okoliczność zawarcia przez nią małżeństwa z księciem saskim Albertem – synem króla polskiego Augusta III Sasa i Marii Józefy Habsburżanki. Pewien wpływ na poprawę sytuacji regionu miały także reformy cesarza Austrii Józefa II (1765–92). W czasach tej nowej prosperity liczniej pojawili się w księstwie cieszyńskim twórcy miejscowi, którzy jednak w odróżnieniu od poprzedniego okresu nie działali w jednym ośrodku lecz w kilku miastach regionu – przede wszystkim w Cieszynie, ale także we Frydku, Frysztacie, Bielsku, Skoczowie i Boguminie. Natomiast szczególnie prestiżowe zamówienia w dalszym ciągu powierzano znanym artystom z zewnątrz, w tym także z terenów sąsiedniego Śląska Opawskiego i Karniowskiego, a również z całych Moraw i Wiednia. Fundatorami dzieł sztuki pozostały – szlachta, duchowieństwo i bogate mieszczaństwo.

          Wiek XIX, który również dla księstwa cieszyńskiego był okresem wzmożonego rozwoju ekonomicznego stymulowanego wzrostem uprzemysłowienia, charakteryzował się przemianami społecznymi w tym rozwojem szkolnictwa, a przez to także pewnym zwiększeniem dostępu do kultury. Również w wyniku tych zmian okres zawierający się w latach od Wiosny Ludów w 1848 roku po koniec I wojny światowej przyniósł w końcu Polsce i sąsiednim Czechom odzyskanie niepodległości. Od strony kulturowej czasy te charakteryzuje intensywny rozwój przestrzenny miast. Średniowiecznie ukształtowany jeszcze Cieszyn i sukiennicze już Bielsko, u progu XIX wieku pozbywają się obręczy murów miejskich, krępujących ich ówczesny rozwój przestrzenny. Na przełomie XVIII i XIX wieku wszystkie miasta regionu doświadczyły natomiast niszczących pożarów, które wymusiły dodatkowe zmiany i usprawnienia w siatce ulic miejskich, powodując wzmożony ruch budowlany. Na Śląsku Cieszyńskim znalazły wówczas swoje odzwierciedlenie praktycznie wszystkie kierunki spotykane w architekturze europejskiej na przestrzeni XIX i pierwszych dwóch dekad XX wieku. Wśród drewnianej zabudowy wiosek zaczęły zaś pojawiać się z czasem pensjonaty o charakterze austriackim lub szwajcarskim, a w końcu także w stylu rodzimego budownictwa drewnianego. Małe, podobne do siebie dworce, wznoszone dla powstających wówczas sieci kolejowych, jakby skróciły odległości, ujawniając wszędzie znajomy widok charakterystycznej stacji. Wiek XX rozpoczął się harmonijnym współbrzmieniem neobaroku i secesji oraz zjawiskiem modernizmu, który wkrótce przeszedł w surowość geometrii. Zarazem stulecie to przyniosło także świadomość wielokulturowości, którą współczesność w dużym stopniu wkrótce zunifikowała, jak wszędzie zaprzeczając nieco dotychczasowej, lokalnej tradycji estetycznej. Sztuki plastyczne drugiej połowy XIX wieku i dwóch pierwszych dziesięcioleci XX stulecia nie miały na Śląsku Cieszyńskim w dalszym ciągu własnego ośrodka kształcenia artystycznego, co zmuszało utalentowanych mieszkańców do podejmowania edukacji plastycznej w centrach odleglejszych. Z drugiej jednak strony Śląsk Cieszyński ukształtował się już w wartościowe i ciekawe miejsce do życia i pracy dla artystów przybyłych z innych regionów. Jednocześnie przenosili oni tu nowe kierunki artystyczne, pozostawiając ślady swej twórczej aktywności, zrodzonej w różnych ośrodkach oraz fakt przynależności do odmiennych grup narodowościowych i wyznaniowych. Region stał się dla nich inspiracją do twórczych poszukiwań, a bywało, że jego krajobraz traktowali także jako wartość odrębną. Można też dostrzec, że ówczesne miejscowe środowisko artystów w kilku przypadkach ujawniło już talenty, których znaczenie przekroczyło skalę regionu. Od połowy XIX wieku wyraziściej poczęło rozwijać się także życie literackie i kultura muzyczna.

          Jak wiele na to jednak wskazuje, największy rozkwit kultury i sztuki Śląska Cieszyńskiego oraz tworzących ją osobowości nastąpił w okresie międzywojennym, zwłaszcza w polskiej części regionu. 

          Po pierwszej wojnie światowej, kiedy latem 1920 roku dokonano podziału Śląska Cieszyńskiego pomiędzy Polskę i Czechosłowację, po obu stronach granicy kultura i sztuka zaczęły rozwijać się coraz bardziej odrębnie, choć Polacy zamieszkali po stronie czeskiej, zwłaszcza w okresie międzywojennym, ale i po drugiej wojnie światowej, utrzymywali silne związki z krajem. Z tego powodu kultura Śląska Cieszyńskiego od tego czasu ma już osobną historię w polskiej i czeskiej części regionu, zachowując jednakże wzajemne źródłowe związki kulturowo-historyczne, których ówczesny rozwój łączył się także z pewną polonizacją kulturową po stronie polskiej. Jakby nieco paradoksalnie, być może także na zasadzie konkurencji, sytuacja ta poczęła stymulować tutejsze życie kulturalne i artystyczne. W okresie międzywojennym nastąpił zatem rozwój kultury Śląska Cieszyńskiego o zauważalnej specyfice i w pełnym jej spektrum, co jak się wydaje, ma zasadniczy wpływ także na jej dzieje obecne, stanowiące przy okazji wartościową cząstkę współczesnej kultury polskiej, a także czeskiej, wspartą również widocznym rozwojem tutejszego szkolnictwa artystycznego po drugiej wojnie światowej.

          Wartość zaś praktycznie wszystkich dziedzin artystycznych na Śląsku Cieszyńskim, polega między innymi, choć nie wyłącznie, na świadomym zakorzenieniu ich w świecie lokalnych tradycji. Walory regionalne w połączeniu z wpływami zewnętrznymi stały się bowiem tworzywem, które w sercach, umysłach, a także rękach zarówno miejscowych, jak i przybyłych tu osobowości artystycznych, stworzyły podstawę do ostatecznego uformowania się kultury Śląska Cieszyńskiego o rozpoznawalnym charakterze i w pełnym dziś praktycznie zakresie. Wydaje się, że właśnie to wszystko razem stworzyło także na Śląsku Cieszyńskim ową warstwę określaną dziś czasami mianem kultury wysokiej. Może dzięki temu także bywa, że dziedzictwo kultury i sztuki Śląska Cieszyńskiego poprzez swą specyfikę, lecz bynajmniej nie tylko w aspekcie regionalnym, inspiruje również współczesne zdarzenia artystyczne w szerszej skali.