Śląsk Cieszyński w latach 1945-2015

          Zakończenie wojny nie przyniosło naszemu regionowi spokoju, niemniej jednak z tego najbardziej tragicznego w dziejach konfliktu Śląsk Cieszyński wyszedł w miarę niezniszczony. Główne tutejsze miasta uniknęły losu Warszawy czy wielu innych polskich miast. Nie doznały większych strat huty i kopalnie Zagłębia Ostrawskiego.

Śląsk Cieszyński w latach 1945-1989 w Polsce

          W 1945 roku na Śląsku Cieszyńskim po raz kolejny w ciągu ćwierćwiecza, dokonano zmiany linii granicznej. Powróciła granica wyznaczona 28 lipca 1920 roku, a więc ponownie nastąpił podział regionu na część polską i czechosłowacką. Po 1945 roku między Bielskiem a Cieszynem nastąpiły także istotne zmiany stosunków narodowościowych i demograficznych, związane z wysiedleniem ludności niemieckiej, zwłaszcza z dwumiasta Bielska-Białej, gdzie napłynęło sporo nowych mieszkańców spoza historycznego regionu.

          W pierwszych latach powojennych, podobnie jak w całej Polsce, także na Śląsku Cieszyńskim władze w miastach i na wsiach przejmowali wspomagani przez bagnety Armii Czerwonej komuniści z PPR. Nieliczni przed wybuchem wojny i słabi podczas okupacji musieli zmierzyć się z tradycyjnie silnymi w regionie wpływami socjalistów i ludowców w powiecie cieszyńskim oraz narodowców w powiecie bielskim. W umacnianiu „władzy ludowej”, a w rzeczywistości totalitarnego komunizmu radzieckiego, pomagał PPR aparat przemocy, czyli przede wszystkim UB oraz podporządkowane jej służby wojskowe. Warunki terenowe sprawiły, że walka komunistów z ruchem niepodległościowym przybrała również charakter zbrojny, a Śląsk Cieszyński stał się jednym z bastionów niepodległościowego podziemia w województwie śląskim, w którym czołową rolę odegrały ugrupowania narodowe na czele z NSZ. Z drugiej strony nie bez znaczenia dla wzmacniania siły PPR było ogólne zmęczenie społeczeństwa wojną czy chęć szybkiego powrotu do normalnego życia. Poza tym, w pierwszych tygodniach po ustąpieniu Niemców liczyła się przede wszystkim konieczność zabezpieczenia mienia publicznego i tworzenie warunków do normalnego funkcjonowania miast i wsi, do czego włączano się bez względu na poglądy polityczne. Wielu członków podziemia zaczynało powojenne życie jako milicjanci czy urzędnicy, z nadzieją na decydowanie o odbudowie i rozwoju swoich miejsc zamieszkania. Część społeczeństwa wierzyła też komunistycznej propagandzie, stąd stwarzane przez PPR pozory nawiązywania do czasów przedwojennych i polskich tradycji brała za dobrą monetę. Szeregi PPR rosły, zasilane zarówno karierowiczami, liczącymi na uniknięcie odpowiedzialności elementami prohitlerowskimi jak i ludźmi ideowymi. Wielu zapisywało się z zawodowego wyrachowania, chcąc uniknąć kłopotów. Z rozbudowanym aparatem przemocy coraz trudniej było walczyć, o czym przekonali się w 1946 roku nie tylko próbujący trzymać się zasad demokratycznych członkowie PSL i PPS, ale i coraz bardziej osaczani „żołnierze wyklęci”.

          W latach polskiego stalinizmu „władza ludowa” nie musiała już stwarzać przed społeczeństwem pozorów demokracji. Wielu ludzi ponownie dopasowało się do aktualnej sytuacji, co w warunkach pogranicza było charakterystycznym zjawiskiem. Poza tym o kształcie i zakresie udziału w kreowanym przez PZPR życiu publicznym społeczeństwa decydował często strach, w czym powiaty bielski i cieszyński nie odbiegały od sytuacji w innych regionach Polski. Podobnie też mieszkańcy Śląska Cieszyńskiego odebrali przełom października 1956 roku, z optymizmem i nadzieją spoglądając w przyszłość kraju i własnych rodzin, co jednak w sferze politycznej szybko okazało się być kolejną mrzonką. Tym niemniej rok 1956 odciął PRL od stalinizmu, co przejawiało się zwłaszcza w aktywności społecznej i kulturalnej społeczeństwa. Dzięki dostępnym od niedawna dokumentom wiadomo, że także w opisywanym regionie dochodziło po 1956 roku do politycznych protestów przeciwko ponownie tężejącemu partyjnemu betonowi, czego przykładem mogą być wydarzenia w Bielsku i Cieszynie w 1968 roku. 

          Prawdziwy przełom w zaangażowaniu się mieszkańców Śląska Cieszyńskiego w życie polityczne przyszedł wraz z sierpniem 1980 roku i powstaniem „Solidarności”. Z oczywistych względów dotyczyło to głównie wielkich ośrodków przemysłowych, gdzie powstały silne, niezależne od władz struktury społeczno-polityczne, będące w stanie wpływać na poli¬tyczną rzeczywistość. Doświadczenia organizacyjne i polityczne wyniesione z lat 1980–1981 pomagały wielu działaczom związkowym w budowaniu opozycyjnych struktur podziemnych – przykładem słynny „Trzeci Szereg” w Bielsku-Białej – dzięki czemu w 1989 roku istniały elity, które mogły podjąć trud ostatniej – jak się okazało – konfrontacji z PZPR a potem budowy demokratycznych struktur III Rzeczypospolitej.

          W okresie PRL można było dostrzec także coraz bardziej pogłębiające się różnice między Bielskiem, Bielskiem-Białą, Czechowicami-Dziedzicami a Cieszynem i resztą Śląska Cieszyńskiego, na co wpływ miały przemiany migracyjne, demograficzne i społeczno-zawodowe, które objęły nie tylko szeroko pojętą sferę kulturalną, ale i problematykę związaną z różnicowa¬niem się regionalnej tożsamości mieszkańców. Uwidoczniła się ona bardziej po powstaniu województwa bielskiego w 1975 roku, połączonym z kreowa¬niem nowego regionu Podbeskidzia, który to zabieg został w Bielsku-Białej społecznie zaakceptowany. Inaczej było w dawnym powiecie cieszyńskim, którego silnie przywiązani do tradycji mieszkańcy w większości z taką sytuacją się nie pogodzili. Odtąd też lansowane nadal w tych środowiskach pojęcie Śląska Cieszyńskiego w swoim społecznym i kulturalnym wymiarze zaczęło pomijać narzuconą administracyjnie siedzibę stolicy województwa, sięgając maksymalnie do okolic Jaworza-Wapienicy, co po latach zaowocowało oporem wobec idei obrony istnienia województwa bielskiego. W dawnym powiecie cieszyńskim istniało także nadal, uwarunkowane historycznie jak również poprzez więzy rodzinne, spore zainteresowanie losem rodaków na Zaolziu i to niezależnie od postaw czy hierarchii politycznych.

Śląsk Cieszyński w Czechosłowacji w latach 1945-1989

          Po II wojnie światowej, a ostatecznie po zakończeniu polsko-czechosłowackiego sporu granicznego w 1947 roku, Polacy na Zaolziu musieli ponownie przystosować się do roli mniejszości narodowej. Problematyka polska była też najbardziej wyrazistym problemem politycznym czeskiej części Śląska Cieszyńskiego po 1945 roku. W latach 1945–1948 Polacy z przyczyn taktycznych i ideowych popierali KSČ, której zależało na majoryzacji konkurencji politycznej w ważnym okręgu przemysłowym. Potem okazało się, że aktywność mniejszości polskiej będzie się realizować już na zupełnie nowych zasadach – w warunkach funkcjonowania totalitarnego państwa komunistycznego. Uzyskane przez nich w tzw. Protokole-Załączniku do umowy z 10 marca 1947 roku prawa do rozwoju kulturalnego w następnych latach były już jednak tylko uszczuplane i – mimo kilku prób reformatorskich – do 1989 roku kwestia mniejszościowa pozostawała w legislacyjnym zawieszeniu. Polacy utracili też samodzielność finansową, a od 1952 roku jedyną polską organizacją w Czechosłowacji pozostał powstały w 1947 roku Polski Związek Kulturalno-Oświatowy, którego dorobek trudny jest do przecenienia. Także sami Polacy podejmowali próby znalezienia wyjścia z tej dusznej i sprzyjającej asymilacji atmosfery politycznej, czego przykładem była interesująca, choć kontrowersyjna „platforma” Pawła Cieślara, która w rezultacie sprowadziła go w polityczną i społeczną otchłań.

          Na losy mniejszości polskiej w latach następnych wpływała także sytuacja w Polsce, której polityczne przełomy i związane z nimi plany reformatorskie kolidowały z zamierzeniami Pragi, a to wystarczyło, aby ogłosić kolejne krucjaty na pograniczu – po 1956 roku walkę z „teorią dwóch ojczyzn” a po 1980 roku przeciwko wpływom „Solidarności”. Problemom politycznym towarzyszyły procesy asymilacyjne, sztucznie przez władze przyspieszane, zwłaszcza poprzez tworzenie atmosfery niesprzyjającej używaniu języka polskiego. Faktycznie, mimo sloganów o proletariackim internacjonalizmie, nadal dążono do jak najszybszej zmiany stosunków etnicznych w przygranicznych powiatach, co przypominało lata międzywojenne. Osiągnięte podczas Praskiej Wiosny polsko-czeskie zbliżenie przetrwało nie na długo, a w latach osiemdziesiątych, także na skutek zamknięcia granicy z PRL, Zaolzianom narzucono izolację od łączności z Macierzą, co pogłębiło zasięg procesów asymilacyjnych, tym bardziej, że dyplomacja polska nie była w stanie lub nie chciała w tej kwestii skutecznie interweniować. O ile na tle innych krajów tzw. realnego socjalizmu Polacy na Zaolziu funkcjonowali jeszcze w miarę dobrze, przy bardziej właściwym dla ich sytuacji porównaniu z okresem międzywojennym czy czasami austriackimi sprawy te wypadały o wiele gorzej. Dopiero definitywne odrzucenie przez mniejszość polską komunizmu w 1989 roku pozwoliło na stworzenie nowych jakościowo warunków dla jej dalszego trwania na zachodnim brzegu Olzy. 

          Obszar czeskiej części Śląska Cieszyńskiego dla władz KSČ miał stanowić wzorowy bastion uprzemysłowionego socjalizmu. Także jednak w tym regionie, gdzie teoretycznie miało się żyć najlepiej, dochodziło do antyreżimowych wystąpień, a miejscowi Czesi i Polacy niejednokrotnie doświadczali negatywnych skutków narzuconego w 1948 roku totalitaryzmu. Jednym z nich była, dająca znać o osobie także i obecnie, degradacja środowiska naturalnego.

Śląsk Cieszyński w latach 1989-2015 w Polsce

          Zmiany polityczne, jakie nastały w 1989 roku w wyniku porozumień Okrągłego Stołu, bardzo szybko dały się odczuć również na naszym terenie. Rządząca dotychczas PZPR praktycznie bez oporu oddawała władzę samorządową. Zaczęły się wyłaniać różne inicjatywy społeczne, w oparciu o które powstawały niebawem lokalne oddziały ogólnopolskich partii politycznych, a także ruchy społeczne. W wyniku tego już w pierwszych wolnych wyborach samorządowych to właśnie one w większości sięgnęły po władzę w tutejszych samorządach. Ta prężność inicjatyw społecznych jest cechą charakterystyczną regionu aż po dzień dzisiejszy. Reforma administracyjna państwa, jaka dokonała się 1 stycznia 1999 roku, doprowadziła do wyłonienia się dwóch powiatów: bielsko-bialskiego i cieszyńskiego. Wchodzą one w skład województwa śląskiego. Większość miast i gmin przynależy do historycznego Śląska Cieszyńskiego, niemniej miasto Wilamowice oraz kilka innych gmin posiada proweniencję małopolską.

          Rejestracja najważniejszych zjawisk demograficznych, jakie można obserwować w polskiej części Śląska Cieszyńskiego, prowadzi do kilku uogólnień: po czasie szybkiego przyrostu liczby mieszkańców, co wiązać należy z eksplozją demograficzną, jaka nastąpiła na omawianym obszarze (podobnie zresztą jak w całej Polsce) w pierwszych dziesięcioleciach powojennych, a także w związku z raptownym rozwojem przemysłu w szeregu miast, w tym szczególnie w Bielsku-Białej i Cieszynie a także Czechowicach-Dziedzicach, bardzo szybko wzrastała liczba mieszkańców. Wzrost ten osiągnął apogeum na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych minionego stulecia. Od tego czasu obserwujemy spadek liczby mieszkańców w największych tutejszych miastach, a także minimalny przyrost liczby mieszkańców w pozostałych miejscowościach. 

          Innym, wyraźnie odczuwalnym, zjawiskiem jest spadek dzietności rodzin, co w połączeniu z emigracją zarobkową sporej liczby przedstawicieli średniego i młodszego pokolenia prowadzi do zwiększania się liczby ludzi starszych w stosunku do liczby osób zawodowo czynnych. Zjawisko to, o ile nie zostanie zahamowane, w niedalekiej przyszłości może przynieść negatywne skutki w gospodarce.

Śląsk Cieszyński w latach 1989-2015 w Czechosłowacji/Czechach

          Demokratyzacja ustroju politycznego w Czechosłowacji po kilku latach miała swój ciąg dalszy w postaci powstania odrębnych państw: Republiki Czeskiej i Republiki Słowackiej. Doszło również do nowych podziałów administracyjnych. Także czeską część Śląska Cieszyńskiego objęło typowe dla przemian społeczno-ekonomicznych po 1989 roku zmniejszanie się liczby ludności w ośrodkach wielkoprzemysłowych, zmniejszył się także odsetek osób zatrudnionych w przemyśle ciężkim. W przypadku ważnych dla regionu kwestii narodowościowych zaznaczył się dalszy spadek procentowy mniejszości polskiej oraz narastające problemy socjalne ludności romskiej. Preferencje polityczne ludności regionu w wyborach parlamentarnych plasują się po lewej stronie sceny politycznej a w wyborach samorządowych po stronie niezależnych ugrupowań lokalnych.