Śląsk Cieszyński w latach 1918-1945

Lata 1918-1920

          Po upadku Austro-Węgier na Śląsku Cieszyńskim doszło do konfliktu między ludnością polską a czeską o przynależność państwową regionu. Z roszczeniami terytorialnymi do tego obszaru wystąpiły też ich nowo powstałe państwa macierzyste. Tylko te dwie narodowości zaczęły na nim się faktycznie liczyć, choć przewagę liczebną mieli Polacy. Kiedy 19 października powstała w Cieszynie Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego, nikt z jej przedstawicieli nie spodziewał się, że tak prosta na pierwszy rzut oka kwestia, jak przyłączenie do odradzającej się Polski powiatów bielskiego, cieszyńskiego i frysztackiego po linię z 5 listopada 1918 roku, z bezdyskusyjną przewagą ludności polskiej, jako ukoronowanie wieloletniego rozwoju polskiej świadomości narodowej i ruchu narodowego, za kilka miesięcy będzie rozstrzygana na międzynarodowym forum. Idealnie pasujący do głoszonych powszechnie wówczas haseł prawa narodów do samostanowienia argument etnograficzny wielu cieszyńskim Polakom dawał wręcz pewność, że takie właśnie kryteria zostaną uwzględnione przy ostatecznym wytyczaniu granicy z sąsiadem czeskim. Jeszcze w połowie XIX wieku, jak wykazują szczegółowe sprawozdania wizytacyjne sporządzone dla biskupów wrocławskich, na Śląsku Cieszyńskim 139.528 osób mówiło po polsku (68,8%), 38.599 osób mówiło po czesku (19%), językiem niemieckim posługiwało się 23.055 osób (11,4%).

          Swoją argumentację w konflikcie Polska opierała na kwestiach etnograficznych – przewadze ludności polskiej w regionie, Czechosłowacja na historycznych i gospodarczych – jego dawnej przynależności do Korony św. Wacława i niemożności funkcjonowania czechosłowackiej gospodarki bez karwińskiego węgla i całej koszycko-bogumińskiej linii kolejowej. Powstająca po latach niewoli Polska nie spodziewała się zagrożenia ze strony podobnie tworzącej się Czechosłowacji. Czechosłowacka akcja zbrojna w styczniu 1919 roku umiędzynarodowiła konflikt, lecz jednocześnie zepchnęła RNKC i Polskę bezpowrotnie do roli petenta i w znacznym stopniu osłabiła jej wpływy w tych cieszyńskich gminach, na których Polakom najbardziej zależało.

          W toczącym się sporze o Śląsk Cieszyński obie jego strony miały swoje racje, które jednak od początku do końca wzajemnie się wykluczały. Czechosłowacji zależało głownie na zyskach ekonomicznych, poprzez które chciała zapewnić sobie pozycję lidera w Europie Środkowo-Wschodniej i temu podporządkowała na gruncie międzynarodowym i lokalnym swoją taktykę w celu zniwelowania w oczach Zachodu znaczenia argumentacji Warszawy. W ostatecznym rozrachunku wylansowana przez prezydenta Stanów Zjednoczonych Wilsona idea prawa narodów do samostanowienia nie znalazła zastosowania nad Olzą, gdyż o określonym zakończeniu konfliktu zadecydowały skutecznie wykorzystane przez Pragę argumenty gospodarcze.

          Decyzja Konferencji Ambasadorów z 28 lipca 1920 roku, wyznaczająca granicę polsko-czechosłowacką na Śląsku Cieszyńskim na linii rzeki Olzy oraz grzbietem pasma Czantorii i Stożka, zaskoczyła wielu Polaków. Przeświadczenie strony czechosłowackiej o kompromisowym załatwieniu problemów granicznych z Polską w odczuciu jej północnych sąsiadów kompromisem nie było. Dokonane przez państwa trzecie i w następnych latach nieratyfikowane przez polski sejm arbitralne rozstrzygnięcie, stanowiące maksimum ustępstw terytorialnych ze strony czechosłowackiej w toczącym się sporze, nie stanowiło bowiem nawet minimum polskich żądań w tym zakresie. Praga uzyskała praktycznie wszystko, na czym jej w toczącym się konflikcie zależało, a więc cały przemysł ciężki i ważną linię kolejową, gdyż zarówno Niemcy, jak i silni we wschodniej części regionu kożdoniowcy odgrywali dla niej jedynie rolę instrumentu, osłabiającego pozycje polskie. Z kolei Warszawa straciła to, o co się od początku upominała – najbardziej uświadomionych narodowo rodaków w całym regionie cieszyńskim.

          Niezależnie od faktu, iż w toczącym się sporze Warszawa popełniła sporo błędów, zwłaszcza w okresie sprzyjającej Polsce atmosfery międzynarodowej wiosną 1920 roku, a przeprowadzone głosowanie czy belgijski arbitraż dałby jej zapewne lepsze granice, w ogólnym rozrachunku w ciągu całego konfliktu dyplomacja ČSR, do końca obawiająca się jednak plebiscytu, okazywała się być skuteczniejsza od polskiej. Było to zasługą przede wszystkim ministra Beneša, osoby, która po 1918 roku walnie przyczyniła się do wygrania wielu batalii politycznych na rzecz zaspokojenia interesów państwowych Czechów i Słowaków, któremu udało się też w chwili konieczności podjęcia ostatecznej decyzji wybrać wariant rozstrzygnięcia sporu dla Czechosłowacji najmniej dotkliwy. Z kolei charakter przegranej Polski w sprawie cieszyńskiej, a przede wszystkim dokonany przez wojska czechosłowackie w styczniu 1919 roku zbrojny najazd i rozstrzyganie kwestii granicznej przez mocarstwa w chwili najazdu bolszewickiego, podczas którego Praga zajęła wrogą Polsce postawę, ukształtowały już od zarania niepodległości obu państw poglądy wielu Polaków na tematy czechosłowackie, wpływając też na określony charakter polityki Warszawy wobec Pragi w przyszłości.

Okres międzywojenny w Polsce

          Dokonany 28 lipca 1920 roku podział Śląska Cieszyńskiego na wielu odcinkach sztucznie dzielił Cieszyn i niektóre gminy między Polskę a Czechosłowację. Województwa śląskie było zróżnicowane narodowościowo, etnograficznie i wyznaniowo, z wyraźnym i utrwalonym historycznie podziałem na dawną część pruską (górnośląską) i austriacką (cieszyńską), które różniły się między sobą obyczajowością, gwarą, jak i stopniem zakorzenienia polskiej świadomości narodowej ludności polskojęzycznej. Na Śląsku Cieszyńskim istniało też większe niż na północy województwa zróżnicowanie wyznaniowe ludności polskiej. Pod względem administracyjno-prawnym wyróżniał się odrębny status wydzielonego miasta Bielska, poza tym w regionie cieszyńskim nie obowiązywała konwencja genewska (Polsko-Niemiecka Konwencja Górnośląska). Bielsko wyróżniało się też w Polsce przewagą liczebną ludności niemieckiej nad polską przez cały okres międzywojenny. Poza okolicami tego miasta, w innych częściach regionu, zdecydowanie przeważali Polacy.

Okres międzywojenny w Czechosłowacji

          Międzywojenna Czechosłowacja uchodziła za jedyne państwo środkowoeuropejskie, które w polityce wewnętrznej oparło się tendencjom autorytarnym. A więc z jednej strony – demokratyczne państwo szczycące się szerokim zakresem swobód obywatelskich, ze stworzonymi na bazie międzynarodowych traktatów mniejszościowych liberalnymi prawami dla mniejszości narodowych zawartymi w zapisach konstytucyjnych oraz ustawach językowych. Z drugiej strony zadekretowanie faktycznie nieistniejącego, jednego narodu czechosłowackiego i podobnie jak w przypadku sąsiadów próby budowania państwa narodowego, a nie federacyjnego.

           Konstytucyjne prawa Republiki Czechosłowackiej dla mniejszości, a więc i dla powstałej w wyniku decyzji Konferencji Ambasadorów z 28 lipca 1920 roku mniejszości polskiej, to w porównaniu z wieloma innymi krajami europejskimi uprawnienia daleko idące. Odmienną wizję zawierały jednak szczegóły mniejszościowych rozporządzeń oraz działania podejmowane w takich sprawach jak zaprezentowane wyżej na przykładzie Śląska Cieszyńskiego spisy ludności i reformy administracyjne, które jasno wskazywały, iż chodzi o kraj budowany na narodowych, unitarnych pryncypiach. Warunki życia Polaków na Zaolziu zależały jednak także od dobrej woli władz czechosłowackich i atmosfery panującej na tym pograniczu między Polakami a Czechami w sytuacji, gdy obie nacje weszły w nową rzeczywistość po wielomiesięcznym, obustronnym konflikcie.

          Decyzja Konferencji Ambasadorów, wyznaczająca granicę polsko-czechosłowacką na linii rzeki Olzy, dla Polaków zamieszkujących zachodnią część Śląska Cieszyńskiego była najmniej spodziewanym rezultatem trwającego przez wiele miesięcy konfliktu. Obszar przez nich zasiedlony zaczęto nazywać w Decyzja Konferencji Ambasadorów, wyznaczająca granicę polsko-czechosłowacką na linii rzeki Olzy, dla Polaków zamieszkujących zachodnią część Śląska Cieszyńskiego była najmniej spodziewanym rezultatem trwającego przez wiele miesięcy konfliktu. Obszar przez nich zasiedlony zaczęto nazywać w Polsce Śląskiem za Olzą, Śląskiem Zaolziańskim lub Zaolziem, które to określenia z czasem przyjęły się również wśród nich samych.