Śląsk Cieszyński od Wiosny Ludów do I wojny światowej (1848-1918)

         Wiek XIX zaczął się dla Ślaska Cieszyńskiego tragicznymi wydarzeniami wojen Napoleońskich. W ślad za nimi nastały czasy głodu. Wydarzenia te bardzo dotkliwie zaciążyły także na sytuacji gospodarczej naszego regionu. Już od schyłku poprzedniego stulecia zauważyć można było początki rozwoju wielkiego przemysłu, tak znamiennego dla następnego stulecia. Po kryzysie wywołanym wspomnianymi wojnami, a także po nastaniu czasu pokoju ożywienie gospodarcze wróciło i zaowocowało czasmi instustializacji, które szczególnie wyraźnie widać było w okręgu ostrawskim, gdzie odkryto wielkie pokłady węgla, a w ślad za nimi zaczęły powstawać kopalnie i huty. Przemysł rozwijał się również w okolicach Frydku i w Bielsku. Z properity tej skorzystał również Cieszyn. Niebawem też nasz region zyskał połączenie ze światem siecią linii kolejowych.

          Od połowy XIX wieku na Śląsku Cieszyńskim dochodziło do wydarzeń, które zadecydowały o kierunku rozwoju sytuacji społeczno-politycznej w regionie na wiele następnych lat. Ich siłą napędową było kształtowanie się nowoczesnej świadomości narodowej wśród słowiańskiej ludności autochtonicznej, mówiącej w większości językiem polskim w jego lokalnej, gwarowej odmianie, a impulsem były wystąpienia rewolucyjne okresu Wiosny Ludów. Proces ten, charakteryzujący się w pierwszej fazie wzrostem znaczenia języka macierzystego, obejmujący swym zasięgiem początkowo tylko bogate chłopstwo, z czasem ogarnął resztę środowisk wiejskich, które jako jedyne na Śląsku Cieszyńskim oparły się asymilacji w obrębie politycznie panującego narodu niemieckiego, świadcząc pozytywnie o realnej sile i trwałości podtrzymywanych od pokoleń tradycji.

          W okresie Wiosny Ludów powstał w Cieszynie zalążek polskiego ruchu narodowego, skupiony wokół Pawła Stalmacha i „Tygodnika Cieszyńskiego”, a później „Gwiazdki Cieszyńskiej”. Lata 1848–1849 podniosły chłopską świadomość, spowodowały chęć utrwalenia osiągniętych już swobód i rozbudziły ambicje w kierunku likwidacji barier uniemożliwiających otwarcie drogi do dalszego awansu społecznego, bez konieczności przejścia do niemieckiego kręgu kulturowego. W tych warunkach w działaniach politycznych na pierwszy plan wysunęła się kwestia językowa. Dzięki konsekwencji pierwszych polskich budzicieli narodowych z grona działaczy ewangelickich w opozycji do opinii i postaw niemieckich i proniemieckich elit rozwijał się polski ruch narodowy, który w następnych latach przybrał zorganizowany charakter. Jego politycznym celem było przede wszystkim równouprawnienie językowe ludności polskiej w życiu publicznym. Środkami jego realizacji były podejmowane próby wprowadzania własnych przedstawicieli do regionalnych i ogólnopaństwowych ciał ustawodawczych. Celem nadrzędnym było budzenie polskiej świadomości narodowej wśród polskojęzycznych rodaków i ich językowo-polityczna wewnętrzna suwerenność w ramach Austrii. Powstało ideologiczne pojęcie polskiego narodowego stanu posiadania, które obejmowało wiekszą część Śląska Cieszyńskiego, bez późniejszego powiatu frydeckiego, gdzie zdecydowanie przeważała ludność czeska (78 % w 1910 roku). Działania polityczne polskich elit nakładały się na prowadzoną w Austrii dyskusję na temat przebudowy wewnętrznej monarchii, rozsadzanej od wewnątrz problemami narodowościowymi. Powstanie w 1867 roku dualizmu austro-węgierskiego nie pociągnęło jednak za sobą dalszych reform federalizacyjnych, do czego nie dopuścili broniący swoich uprzywilejowanych przez lata pozycji niemieccy nacjonaliści, głównie z obozu liberalnego. W tym okresie minęły już czasy, gdy nastawione utylitarnie elity niemieckie popierały polskie i czeskie inicjatywy kulturalne. Nie mogąc reagować jedynie perswazyjnie poprzez wizję atrakcyjności asymilacji Słowian w ramach niemieckiego kręgu kulturowego i uznając Śląsk Cieszyński za obszar swojego kulturalnego panowania oraz chcąc powstrzymać rodzące się u Polaków i Czechów więzi ponadregionalne, Niemcy byli zmuszeni sięgać po metody administracyjne. Ruszały nowe fale germanizacyjne, które konserwowały anachroniczne stosunki prawno-polityczne w wielu krajach koronnych, zwłaszcza na odcinku skuteczności legislacyjnej sejmów krajowych, co stało się jedną z przyczyn rozpadu Austro-Węgier. Ważne miejsce w walce cieszyńskich Polaków o równouprawnienie językowe zajmowała kwestia szkolna, a jej największym pozytywnym rezultatem było niewątpliwie doprowadzenie do powstania w 1895 roku polskiego gimnazjum w Cieszynie, kuźni polskiej inteligencji w regionie.

          Polskie życie polityczne rozwijało się w skomplikowanych pod wieloma względami warunkach. Od lat osiemdziesiątych XIX wieku było trwale podzielone na nurty konfesyjne – katolicki i ewangelicki, co nie sprzyjało konsolidacji. Ich wpływy obejmowały w zasadzie jedynie obszary wiejskie zamieszkiwane przez ludność etnicznie polską. Rodzime polskie partie polityczne miały charakter lokalny, bez odpowiedników w Galicji. Choć Polacy cieszyńscy głosili co pewien czas hasła przyłączenia polskich obszarów swojego regionu do Galicji, kierowali do Krakowa i Lwowa apele o wsparcie w swoich oświatowych bataliach z Niemcami, a w Radzie Państwa byli członkami Koła Polskiego, groźba riposty niemieckiej w postaci podniesienia kwestii ukraińskiej często powstrzymywała konserwatystów galicyjskich od działań na rzecz śląskich rodaków. U schyłku XIX wieku pojawił się zorganizowany polski ruch socjalistyczny, związany z szybką industrializacją północno-zachodniej części regionu, która w radykalny sposób zmieniła oblicze gospodarcze i społeczne regionu. Stosunki między narodowcami z ZŚK (pod wodzą Ignacego Świeżego, a potem Józefa Londzina) i PTL, potem PSN i PZN (pod wodzą „michejdowców”) a PPSD nie były wolne od konfliktów, co dodatkowo osłabiało obóz polski. W końcu pierwszej dekady XX wieku pojawił się ruch separatystyczny Józefa Kożdonia, który burzył przekonanie ideologów obozu narodowców o języku i tradycji jako obiektywnych determinantach i wyznacznikach narodowości i porządku ustalonego przez Stwórcę. Ruch ten w zasadzie jednak okazał się nie tyle prośląską alternatywą regionalną, ile opcją proniemiecką i antypolską.

          Od lat sześćdziesiątych XIX wieku na Śląsku Cieszyńskim narastał także antagonizm polsko-czeski, który definitywnie pogrzebał idee wzajemności słowiańskiej z okresu Wiosny Ludów. Kilkadziesiąt lat później na obszarze Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego przerodził się on już w otwarty konflikt narodowościowy, spychając na drugi plan dominujące wcześniej nieporozumienia obu narodowości z Niemcami. Na skutek migracji czeskich kadr urzędniczych, stojących na wyższym poziomie cywilizacyjnym w odróżnieniu od napływającej z Galicji – w większości ludności ubogiej i niewykształconej, zerowa lub znikoma wcześniej czeska aktywność polityczna i kulturalna zaczęła wzrastać, także pod hasłami reczechizacji rzekomo popolszczonych przez polskich księży i inteligencję z Galicji „Morawców”.

          Sygnałem alarmowym dla polskiego ruchu narodowego był spis ludności z 1910 roku, który wykazał spadek ludności polskojęzycznej w regionie z 60,7 % w 1900 roku do 54,8 %, co w opiniach polskich było wynikiem zafałszowań i przymusu asymilacyjnego, m.in. poprzez szantaż ekonomiczny ze strony czeskich urzędników (np. praca za posłanie dziecka do czeskiej szkoły). Zaostrzanie się konfliktu powodowało przechodzenie polskich i czeskich działaczy politycznych na pozycje solidarności narodowej i ponadklasowej. Podejmowane na szerszym forum przez polskie i czeskie elity polityczne próby znalezienia kompromisowego rozwiązania narastających sporów nie przyniosły rezultatu. Narastał obustronny nacjonalizm, z drugiej strony nadal występowały w regionie środowiska programowo lub bezrefleksyjnie narodowo indyferentne, zwłaszcza we wschodniej części.

          Przed wybuchem wojny Śląsk Cieszyński stał się dla polskich liderów politycznych w państwach zaborczych i liderów czeskich w Austrii częścią ich programu narodowo-państwowego. Podczas I wojny światowej coraz częściej do głosu zaczęła dochodzić myśl niepodległościowa, której polskie i czeskie założenia co do przyszłości Śląska Cieszyńskiego wzajemnie się wykluczały. W przypadku obozu polskiego jej najbardziej widocznym przejawem było m.in. wyekwipowanie Legionu Śląskiego jako polskiej formacji wojskowej przez wszystkie wiodące w regionie stronnictwa, wówczas jeszcze w ramach orientacji austropolskiej. Był to jeden z większych wysiłków polskiego czynu legionowego.